در نظام حقوقی ایران، تقسیم ارث میان وراث بر اساس اصول فقهی و قوانین مدنی انجام می‌شود و هدف اصلی آن حفظ عدالت میان بازماندگان است. یکی از مهم‌ترین مباحث این موضوع نه تنها جنبه مالی دارد، بلکه پیامدهای اجتماعی و روانشناختی قابل توجهی نیز برای وراث و بازماندگان به همراه دارد.
در این مقاله، سهم‌الارث و نحوه تقسیم ارث بر اساس قوانین جاری بررسی می‌شود.
مفهوم و تعریف ارث در نظام حقوقی ایران
ارث در معنای حقوقی به انتقال قهری دارایی فرد پس از مرگ او به ورثه‌اش گفته می‌شود. این انتقال بدون نیاز به اراده متوفی یا وراث، صرفاً بر اثر فوت و به موجب قانون انجام می‌گیرد. در حقوق ایران، ارث براساس قانون مدنی به خویشاوندی نسبی (مانند پدر، مادر و فرزندان) یا سبب قانونی دیگر (مانند ازدواج دائم) تعلق می‌گیرد و ترکه متوفی به محض فوت او به وراث منتقل می‌شود.
مبانی قانونی تقسیم ارث در ایران بر اصول عدالت، نظم اجتماعی و حمایت از خانواده استوار است. قانونگذار با تعیین دقیق سهم هر یک از وراث، از بروز اختلاف و بی‌نظمی در انتقال اموال جلوگیری کرده و هدف او تضمین توزیع عادلانه دارایی متوفی میان نزدیکان اوست.
سهم‌الارث زن از شوهر متوفی
در حقوق ایران، سهم‌الارث زن از شوهر بسته به وجود یا نبود فرزند متفاوت است. اگر شوهر در زمان فوت دارای فرزند باشد، زن یک‌هشتم از کل ترکه را به ارث می‌برد، و در صورت نداشتن فرزند، سهم او یک‌چهارم ترکه است. این تفاوت، بر اساس وضعیت خانوادگی تنظیم شده و با هدف حفظ تعادل مالی میان وراث و حمایت از زن در نظر گرفته شده است.
قانون ارث تنها در ازدواج دائم اجرا می‌شود و در ازدواج موقت حقی برای ارث وجود ندارد. در صورتی که متوفی چند همسر دائم داشته باشد، سهم تعیین‌شده (یک‌هشتم یا یک‌چهارم) میان همه همسران به‌طور مساوی تقسیم می‌شود. طبق اصلاحات قانون مدنی، زن علاوه بر اموال منقول، از قیمت اموال غیرمنقول مانند زمین و ساختمان نیز ارث می‌برد و در صورت خودداری وراث از پرداخت قیمت، می‌تواند حق خود را از عین اموال دریافت کند.
سهم‌الارث شوهر از زن متوفی
در حقوق ایران، سهم‌الارث شوهر از همسر متوفی به وجود یا نبود فرزند وابسته است. اگر زن در زمان فوت دارای فرزند باشد، شوهر یک‌چهارم از کل ترکه را به ارث می‌برد. اما اگر زن فرزندی نداشته باشد، سهم شوهر نصف ترکه خواهد بود. این تفاوت بر پایه‌ی ساختار خانوادگی و برای حفظ تعادل مالی میان وراث تعیین شده است.
قانون ارث تنها در ازدواج دائم جاری است و در ازدواج موقت، شوهر حقی در ارث ندارد. همچنین در صورت تعدد زوجات، سهم قانونی شوهر از هر زن جداگانه محاسبه می‌شود. شوهر از تمام اموال زن اعم از منقول و غیرمنقول ارث می‌برد و برخلاف زن، محدودیتی در ارث‌بردن از اموال غیرمنقول ندارد.
سهم‌الارث فرزندان از والدین متوفی
در نظام حقوقی ایران، فرزندان در طبقه اول ارث قرار دارند و از مهم‌ترین وراث متوفی محسوب می‌شوند. اصل کلی آن است که دارایی پس از کسر دیون و وصایا، میان فرزندان تقسیم می‌شود. اگر فرزندان هم دختر و هم پسر باشند، سهم پسر دو برابر سهم دختر است.
در صورتی که متوفی تنها یک فرزند داشته باشد، تمام ترکه به او می‌رسد. اگر فرزندانی از هر دو جنس وجود داشته باشند، تقسیم بر اساس نسبت «دو به یک» انجام می‌شود. در نبود پدر و مادر، فرزندان تمام ترکه را میان خود تقسیم می‌کنند؛ ولی اگر والدین در قید حیات باشند، ابتدا سهم آنان (مطابق قانون) جدا شده و سپس باقیمانده ترکه میان فرزندان تقسیم می‌شود.
فرزندان‌فرزندان (نوه‌ها) نیز در صورتی ارث می‌برند که پدر یا مادرشان که از اولاد متوفی بوده پیش از او فوت کرده باشد؛ در این حالت نوه‌ها به قائم‌مقامی از والد متوفای خود ارث می‌برند.
سهم‌الارث والدین از فرزند متوفی
در حقوق ایران، پدر و مادر در طبقه اول ارث قرار دارند و در صورت فوت فرزند، از او ارث می‌برند. میزان سهم آنان بسته به وجود یا نبود فرزند، نوه یا سایر وراث متفاوت است.
اگر فرزند متوفی فرزند یا نوه‌ای نداشته باشد، سهم هر یک از والدین چنین است: مادر یک‌سوم ترکه و پدر دو‌سوم ترکه را به ارث می‌برند. اما اگر متوفی فرزند یا نوه‌ای داشته باشد، سهم مادر کاهش یافته و به یک‌ششم ترکه می‌رسد و پدر نیز علاوه بر سهم فرضی خود، باقیمانده ترکه را به عنوان نزدیک‌ترین وارث دریافت می‌کند.
در صورتی که یکی از والدین پیش از فرزند فوت کرده باشد، سهم او به والد زنده تعلق نمی‌گیرد، بلکه به سایر وراث طبقه بعدی منتقل می‌شود. پدر و مادر از تمام اموال متوفی، اعم از منقول و غیرمنقول، ارث می‌برند و محدودیتی در نوع دارایی وجود ندارد.
سهم‌الارث خواهر و برادر از متوفی
در حقوق ایران، خواهر و برادر در طبقه دوم ارث قرار دارند و از نزدیک‌ترین وراث بعد از والدین و فرزندان محسوب می‌شوند. میزان سهم آنها بسته به وجود یا نبود سایر وراث طبقه اول (فرزندان و والدین) و جنسیت متفاوت است.
در صورت نبود فرزند و والدین:
- اگر متوفی تنها یک خواهر یا یک برادر داشته باشد، تمام ترکه به او می‌رسد.
- اگر هم خواهر و هم برادر وجود داشته باشند، سهم پسر دو برابر سهم دختر است.
در صورت وجود فرزند یا والدین:
خواهر و برادر از ترکه سهمی نمی‌برند، مگر اینکه فرزند یا والدین در قید حیات نباشند و هیچ وارث دیگری از طبقه اول وجود نداشته باشد.
کلام پایانی
تقسیم ارث در نظام حقوقی ایران بر اساس اصول فقهی و قوانین مدنی مشخص شده است. سهم هر وارث اعم از زن، شوهر، فرزندان، والدین و سایر وراث به دقت قانونگذاری شده و تلاش شده عدالت مالی و حمایت از خانواده رعایت شود. با وجود اینکه این تقسیم‌بندی در طول زمان تغییرات زیادی نداشته، اما تحولات اجتماعی و اقتصادی می‌تواند زمینه اصلاح و بازنگری در قوانین را فراهم کند.
آگاهی از سهم‌های قانونی، مشورت با وکلای مجرب و درک کامل قواعد فقهی و قانونی به وراث کمک می‌کند تا تصمیمات عادلانه و هوشمندانه‌ای در تقسیم ترکه اتخاذ کنند و از بروز اختلافات احتمالی جلوگیری شود.
