در حقوق خانواده ایران، طلاق خلع و مبارات دو نوع بائن شناخته‌شده هستند که بر پایه توافق زوجین و بخشش مالی (فدیه) انجام می‌شوند. این دو روش امکان پایان‌دهی قانونی و سریع به زندگی مشترک را برای زن ( در موارد خلع ) و برای زن و مرد ( در مورد مبارات ) فراهم می‌کنند.
طلاق خلع و مبارات، برخلاف طلاق‌های رجعی، بدون امکان رجوع مرد در ایام عده واقع می‌شوند و آثار حقوقی خاصی دارند که لازم است به‌درستی درک شوند. این مقاله با اشراف بر قانون مدنی و رویه‌های حقوقی، ساختار، شرایط، آثار و نکات کاربردی این دو نوع طلاق را بررسی می‌کند.
تعریف و مبنای قانونی
طلاق خلع
طلاق خلع یکی از اقسام طلاق بائن است که در آن، زن به دلیل کراهت و بی‌میلی نسبت به ادامه زندگی مشترک، با پرداخت مالی به شوهر، او را به طلاق راضی می‌کند. مطابق ماده ۱۱۴۶ قانون مدنی:
طلاق خلع آن است که زن به‌واسطهٔ کراهتی که از شوهر دارد، در مقابل مالی به او می‌دهد، از او طلاق گیرد، اعم از اینکه این مال عین مهر یا معادل آن یا بیشتر یا کمتر باشد.
در این نوع طلاق، زن از ادامه زندگی زناشویی ناراضی است و برای پایان دادن به این وضعیت، فدیه‌ای (معمولاً همه یا بخشی از مهریه یا حتی مبلغی بیش از آن) به شوهر می‌پردازد تا او با طلاق موافقت کند. نکته مهم در طلاق خلع آن است که انگیزه طلاق از سوی زن ناشی از کراهت شخصی و عاطفی نسبت به شوهر بوده و این امر مبنای مشروعیت درخواست طلاق و پرداخت فدیه قرار می‌گیرد.
طلاق خلع، به‌دلیل ماهیت توافقی و پرداخت فدیه، جزو طلاق‌های بائن محسوب می‌شود و در نتیجه، شوهر حق رجوع به زن را در ایام عده ندارد مگر آنکه زن در مدت عده از فدیه رجوع کند.
طلاق مبارات
طلاق مبارات نوعی دیگر از طلاق بائن است که در آن، کراهت و عدم تمایل به ادامه زندگی مشترک متقابل و دوطرفه است؛ یعنی نه فقط زن، بلکه مرد نیز از ادامه رابطه زناشویی رضایت ندارد. بر اساس ماده ۱۱۴۷ قانون مدنی:
طلاق مبارات آن است که کراهت زن و شوهر از یکدیگر باشد، ولی در این صورت عوض نباید زائد بر میزان مهریه باشد.
در طلاق مبارات، زن برای رهایی از زوجیت، مالی را (فدیه) به شوهر می‌پردازد، اما برخلاف طلاق خلع، میزان این مال نمی‌تواند بیشتر از مهریه مقرر شده باشد. این محدودیت، به‌منظور حفظ تعادل حقوقی بین طرفین در شرایطی که کراهت دوطرفه است، در قانون پیش‌بینی شده است.
ماهیت حقوقی این طلاق نیز بائن است؛ یعنی پس از اجرای صیغه طلاق، شوهر در ایام عده حق رجوع ندارد. همچنین از آنجا که اراده مشترک زوجین در وقوع طلاق دخیل است، اجرای آن در عمل معمولاً با سرعت و تنش کمتر نسبت به سایر انواع طلاق انجام می‌گیرد.
شرایط تحقق طلاق خلع و مبارات
طلاق خلع
برای وقوع طلاق خلع، شرایط زیر باید محقق شود:
- وجود کراهت یک‌طرفه از جانب زن: زن باید به‌صورت صریح یا ضمنی اعلام کند که به دلایل شخصی یا عاطفی، از ادامه زندگی با شوهر خود ناراضی است و از او کراهت دارد
- توافق بر پرداخت فدیه: زن در برابر طلاق، مالی را به شوهر می‌بخشد—این مال می‌تواند عین مهریه، معادل آن، یا حتی بیشتر یا کمتر از آن باشد
- رضایت شوهر به طلاق: چون طلاق در نظام حقوقی ایران در اختیار مرد است، اجرای صیغه طلاق خلع منوط به قبول شوهر است؛ بنابراین اگر شوهر به دریافت فدیه رضایت ندهد، طلاق قابل اجرا نخواهد بود.
طلاق مبارات
در طلاق مبارات، شرایط متفاوتی حاکم است که آن را از طلاق خلع متمایز می‌کند:
- وجود کراهت متقابل: هر دو طرف—زن و مرد—باید از ادامه زندگی مشترک ناراضی باشند و این نفرت دوجانبه مبنای تمایل به جدایی باشد
- پرداخت فدیه توسط زن: زن مانند طلاق خلع، مالی به عنوان فدیه پرداخت می‌کند، اما با این تفاوت که نباید میزان آن بیش از مهریه مقرر در عقد نکاح باشد (مطابق ماده ۱۱۴۷ قانون مدنی)
- توافق طرفین بر طلاق: چون طلاق در اصل به اراده مرد انجام می‌گیرد، توافق مرد برای پذیرش فدیه و اجرای صیغه طلاق نیز ضروری است.
در هر دو نوع طلاق، اگر زن از بذل فدیه منصرف شود یا مرد از اجرای طلاق امتناع کند، فرایند طلاق قابل ادامه نیست و خاتمه می‌یابد؛ مگر آنکه زن از طریق دادگاه و با اثبات دلایل شرعی و قانونی، مسیر دیگری را پی گیرد (مانند طلاق به استناد عسر و حرج).
نکات حقوقی کاربردی
قابل تبدیل به رجعی:
در طلاق خلع، اگر زن در مدت عده از فدیه رجوع کند (پس بگیرد)، طلاق از حالت بائن به رجعی تبدیل می‌شود و در این صورت مرد حق رجوع پیدا می‌کند.
بی‌تأثیر بودن رجوع زن در مبارات:
در طلاق مبارات، رجوع زن تاثیری ندارد چون این نوع طلاق بر اساس انزجار دوطرفه است و از ابتدا بائن محسوب می‌شود.
عدم تعلق نفقه و ارث:
در طلاق بائن، زن پس از طلاق نفقه نمی‌گیرد و از شوهر ارث نمی‌برد، مگر اینکه طلاق به رجعی تبدیل شود (مثلاً در خلع با رجوع زن به فدیه).
شرط معتبر نسبت به فدیه:
در طلاق خلع، فدیه می‌تواند از مهریه بیشتر باشد.
اما در طلاق مبارات، فدیه نمی‌تواند بیش از مهریه باشد.
کلام پایانی
در پایان، طلاق‌های خلع و مبارات هر دو راهکارهایی هستند که در شرایط خاصی به زوجین امکان پایان دادن به زندگی مشترک را می‌دهند، اما تفاوت‌های مهمی در ماهیت، نحوه اجرا و پیامدهای حقوقی آن‌ها وجود دارد
با توجه به پیچیدگی‌های قانونی، حساسیت مسائل مالی و حقوقی و تاثیرات عاطفی این نوع طلاق‌ها، مشورت و همراهی یک وکیل متخصص خانواده بسیار ضروری است تا حقوق طرفین به درستی حفظ شود و روند طلاق به صورت قانونی و منصفانه طی گردد. بنابراین، برای جلوگیری از مشکلات احتمالی و تضمین حقوق خود، بهتر است پیش از هر اقدامی از مشاوره حقوقی بهره‌مند شوید.
